Boekrecensie Aandachtige betrokkenheid als pedagogische houding

Aandachtige betrokkenheid als pedagogische grondhouding

Een masteronderzoek leidde auteur Lisette Bastiaansen naar het thema aandachtige betrokkenheid. Wanneer heb je dat? Wat is het eigenlijk? Bastiaansen neemt ons mee in haar acht jaar durende onderzoek naar aandachtige betrokkenheid in het onderwijs. Met als hoofdvraag: wat is de pedagogische betekenis van aandachtige betrokkenheid?

Aandachtige betrokkenheid als pedagogische grondhouding, het is een titel die mij direct aanspreekt. Het klinkt bijna utopisch in relatie tot onze samenleving, waar de nadruk soms zo kan liggen op presteren. Ik ben zeer benieuwd naar de combinatie van de theorie en de praktijk.
De term aandachtige betrokkenheid roept herkenning op. Als trainer in de kinderopvangbranche probeer ik ook de theorie te vertalen naar de praktijk. In de kinderopvang is het bieden van veiligheid en vertrouwen het belangrijkste doel. Ik ben nieuwsgierig hoe aandachtige betrokkenheid zich verhoudt tot mijn ervaring in onze sector.

Relevantie

Bastiaansen duikt in wat je zou kunnen noemen ‘de pedagogisch relationele dimensie’ van het onderwijs. Voor de relevantie draagt ze drie perspectieven aan. In het onderwijs is steeds meer oog voor socialisatie en persoonsvorming, evenals voor het begrip democratie. Als derde perspectief richt Bastiaansen zich op het versterken en verbeteren van individuele en gezamenlijke professionaliteit. Zij weet in het boek de realiteit met de theorie te verbinden, waardoor er zowel reflectie op de gezamenlijke pedagogische onderwijspraktijk als het individueel pedagogisch handelen gegeven wordt.

Bastiaansen verheldert het begrip aandachtige betrokkenheid met behulp van de theorie van presentie van Baart. Binnen deze (op zorg ethische pijlers gebouwde) relatietheorie staat het er werkelijk zijn voor de ander centraal. Daarnaast brengt ze met vijf pedagogen in beeld wat de pedagogische dimensie van het onderwijs is. Deze beide theoretische deelonderzoeken vormen de opmaat tot haar theorie van aandachtige betrokkenheid.

Leidraad

De eb- en vloedbeweging is voor Bastiaansen een leidraad: de binnenkomende beweging ‘aandachtig zijn’ (openen en toelaten), de innerlijke beweging ‘aanwezig zijn’ (present zijn in het hier en nu) en de uitgaande beweging ‘betrokken zijn’ (aandacht naar voren, waar het bij de ander in de toekomst om gaat). Met deze bewegingen in het achterhoofd dein je vervolgens mee in haar beschrijvingen van de dagelijkse praktijk van het onderwijs.
In haar studie beschrijft Bastiaansen aan de hand van vijftien portretten aandachtige betrokkenheid op gewone scholen, in de gewone onderwijsrealiteit. Ze brengt dit prachtig tot leven door zo gedetailleerd en levensecht mogelijk te beschrijven wat ze ziet en ervaart, zelf ook aandachtig betrokken.
Ze kiest daarbij voor drie invalshoeken: de leraar, de leidinggevende en de leerling. Alle portretten lezen weg als een dagboek. Het is alsof je zelf in het klaslokaal staat of aanschuift bij het gesprek van Bastiaansen met een leraar na een ochtend aanwezig te zijn geweest in de klas.

Conclusie

Aandachtige betrokkenheid wordt ook wel gekenmerkt als een ‘zachte pedagogische kracht’, een kracht die zich subtiel afspeelt voorbij het zichtbare. Aandachtige betrokkenheid is als het ware gebouwd op kruimeltjes van aandacht en betrokkenheid. Een hand op een schouder, een open deur in een lokaal…

Aandachtige betrokkenheid betekent ook balanceren. Zoals het geven van ruimte aan het kind, maar toch ook begrenzen. Vertrouwen is de bodem waarop een aandachtig betrokken ontmoeting mogelijk wordt. Aandachtige betrokkenheid manifesteert zich veelal met hulp van iets anders. Dit kan bijvoorbeeld via de inhoud van een les zijn, of via humor.
Wat vraagt het van jou als professional om aandachtig betrokken te zijn? Allereerst gaat het om de intentie om aandachtig betrokken te willen zijn. Daarnaast vraagt het om moed, om het te dúrven zijn. Controle en beheersing kunnen aandachtige betrokkenheid namelijk in de weg staan.
Ook vraagt het om beweeglijkheid. Dit betekent met ‘zachte ogen’ kijken naar het kind, naar de leerling. Voorbij de cijfers, diagnoses en de prestaties. Dit vraagt om een beweeglijkheid tussen verbinden en afscheiden. Aandachtige betrokkenheid heeft tijd en ruimte nodig en (gezamenlijke) aandacht. Het gebeurt niet ‘vanzelf’, en ook een eenmalige investering lijkt niet voldoende. Je moet je handelen steeds opnieuw tegen het licht houden.

Bruikbaarheid

Het onderzoek van Bastiaansen brengt je terug naar waar het écht om gaat: elkaar zien, de mens achter de casus, het kind achter het gedrag. Ik zou dit boek zeker aanraden, of je nu werkt in het onderwijs of in de kinderopvang, omdat het je (opnieuw) bewust maakt van aandachtige betrokkenheid en hoe je je ermee verhoudt. Meer weten over dit onderwerp en/of liever luisteren? Je kunt ook heel goed haar podcast beluisteren (Nivoz Podcast, 2022).